Destbidekerdişê Şerê Yewin ê Dinya ra Ver bi Hereketê Qoçgirî
DIYARBEKIR, 5/12 2008 — 28ê Temmuza serra 1914î de orduya Awistirya sînorê Sirbîstanî vêyarna û kewte ardê Sirbîstanî mîyan. Eno şer, beno destbidekerdişê Şerê Yewin ê Dinya. Rusya paştî daynê Sirbîstanî û Almanya zî paştî daynê Împeratorîya Awistirya-Macarîstanî. Navbeynê Rusya, Brîtanya û Fransa de peymanêke ameybî bestiş. Bi peymana îmzakerda gore, lazim bi ke Brîtanya û Fransa talebanê Rusya qebûl bikê, yanî Bidlîs, Wan, Qers, Ezirgan û qorî şeharanê bînan ê Kurdistanî bidê Rusya. Û Hewtêk beyntar de vîyartnêvîyart, her kesî terafê xo belî kerd û Şerê Yewin ê Dinya dest bide kerd.
Beyntarê Almanya û Tirkiya de 2yê Tebaxa 1914î de bi limitikî îtifaqêk amebî îmzekerdiş. Îtihatçiyan û tirkçîyanê ay wextî waştênê ke bi sayey hembazeya Almanya rewşa xo baş bikerê û ardê vinîbiyaye ê Osmanî peyser bigîrê. Haya dewletanê mutefîkan bi îtifaqê Tirkîya û Almanya bînê. Vernî de her çi qas Tirkiya waşt niyetê xo bilimno zî, nişêna dewletanê Awrupa û Rusya bixapêno. 1ê Tebaxa 1914î de Almanya vera Rusya şer îlan kerd. 11ê aşma newin a amnanî ya serra 1914î de, bi namedê Goben û Breslav 2(di) gemî Almanya Çeneqale ra kewtî Tirkiye mîyan. Tirkiye qabê ke zeman qezenc bikero, vernî de va mi enî wûrdî gemî erînay. Badîna enî wûrdî gemîyan, 29ê manga didin a Payîzî de lîmanê Rusya bombarduman kerdî. Bi eno hawa vernî de Rusya û badîna zî Brîtanya û Fransa vera hikumetê Tirkîya şer îlan kerd. Rusya da piro Qers, Agirî, Wan, Bidlîs, Ezirgan û heta ver bi sînorê Dêrsimî amey. Brîtanya û Fransa zî cografya bîn a Osmanîyan û Kurdistanî girewte.
Peynî de, hem Almanya û hem zî Osmanîyan Şerê Yewin vinî kerd. Mecbur mendî ke teslîmê dewletandê mûtefîkan bibê. Peymana Mondrosî (30/10/ 1918), bî peymana teslîm bîyayîşê Osmanîyan.
Îtîhatçiyan planê xo verê Şerê Yewinî hedirna bi. Xaya înan a esasî, bi destê Teşkîlatê Mahsusa, kok ra teswiyekerdişê unsurandê bînan bî. Enî unsuran ra ê vernî armenî û ê bînî zî kurdî bî. Îtihatçiyan ena armanca xo bi ena şîyar ardênê ziwan: ma 'zo'yî hal kerdî, newba 'lo'yan a." "Îtihatçiyan waştênê ke cografya Anatolya bikê welatê newe ê tirkan. Raya didine qetilkerdişê armeniyan, wesarê serra 1915î de dest bide kerd û heta peynîya serra 1916î ca cayan dewam kerd. Nûrî Dêrsimî Vîrardişanê xo de vano:
"Qandê ke ez serra 1915-1916 de mîyandê Ezirganî de wezîfedar bîya, ez bîya şahidê qetilkerdişê armenîyandê xeta Erzirom-Ezirgan û Trabzonî."[1]
Rusya de înqilabê Bolşevîkan, qabê îtihatçîyan rê bî darûyê birînda bêdarûy. Bolşevîkî, qabê ke Kemalîstan îngiliz û fransizan ra dûr fînê û ver bi sîyasetê xo ra kaş bikê, bê şert û merc paştgirîya înan kenê, mesela Kurdistan û Armenîstanê Gewrî xo çima vejenê. Ay sebab ra ne qirkerdişê armeniyan anê rojev û ne zî wazenê vengê hereketê kurdan bieşnawê.
Wexto ke şoreşgerê kurdan bi namedê Cemiyeta Tealîya Kurdistanî derûdorê Qoçgirî û Dêrsimî de dest bi xebata neteweyî kenê, xeta Ezirgan-Mûş-Bedlîsî bindestê eskerandê Rusya-Bolşevîkan de bî. Her çi qas kurdî wazenê bi Bolşevîkan rey de têkilî ronê zî, Bolşevîkî nêwazenê bi kurdan rey de têkilî ronê û vengê înan bieşnawê. Çinku Bolşevîk û Kemalîstî qonaxa newa ya sîyasî sero pê ameybî. Nûrî Dêrsimî ke serok û rêberandê hereketê Qoçgirî ra yew bî, Vîrardişandê xo de rexne bi sîyasetê Bolşevîkan gêno û vano:
"Ay dewleta Kominîst ke xelaseya însanetey û heqê înan xo rê biko armanca esasî; gama ke qet basê hiquqê miletandê mexduran nêko û hiquqê kem-miletandê mîyanê înan xo çiman vera nêgîro, heta bibo paştgir û hembazê înan(tirkandê zaliman), ke tarîxê dinya de sey mileteka zalime amey sinasnayîş, bêşik ay wext în zî benê hebazê tevgêreka neînsanî."[2]
Bi kilma der ma şênê vajê, ke wextê Şerê Yewin de Dêrsim ra teber, heme cay Kurdistanî bindê lingandê dewletandê ejnebiyan û îşxalkeran de nalaynê. Heme ca de zulim, veyşaney, nêweşey û koçberey heta qirike bî. Qifle bi qifle koçberê kurdan ziqaqan de veyşaney û nêweşey vera merdênê. Mêrdiman goştê mêrdiman, may û pî goştê gedan werdênê. Mimkun nêbî ke miletperwerêk kurd vera ena dîmene, bêveng û bêhes bimano.
Şerê Yewin ê Dinya, qabê xohesyayişêya kurdan zî bî wesîle. Gelek qadroyê miletperwer ê kurdan eno şer de bî wayîrê tecrubey rêxistinbiyayîş û şerkerdişî. Ver bi peyniya Şerê Yewin de, wendox û miletperweranê kurdan Îstenbol de bi namey Cemiyeta Tealîya Kurdistanî rêxistinêke viraşt bî. Serokê Cemîyeta Kurdistanî Seyid Evdilqadir bi. Sîyasetê Cemîyeta Kurdistanî; çarçova Prensîbanê Wîlsonî de û gora şertandê Peymana Sewrî qabê Kurdistanî rê otonomî waştiş bi. Serokê hereketê Qoçgirî zî vernî de ena çarçova de hereket kenê. Feqet ewniyenê ke Mistefa Kemal û hemazê ey, qet nêwazenê vengê kurdan bieşnawê. Bi pişo pişo wazenê înan bixapênê. Êdî serokê hereketa Qoçgirî zî sîyasetê xo bedilnenê û wazenê dewletêka xoser a Kurdistanî ronê. Ena armanca xo zî dost û dişmenî rê aşkira kenê.
Qadro û serokê Hereketê Qoçgirî, heme zî endamê Cemiyeta Tealîya Kurdistanî bî. Nûrî Dêrsimî, Heyderê Mustafapaşezadî û birayê ey Elîşan Beg bi namedê Cemîyeta Tealîya Kurdistanî yenê wezîfedarkerdiş ke dorûnorê Sîwazî de dest bi xebate bikerê. Nahîyandê Sîwazî de; Ûmraniye, Beypinar, Celallî, Sîncan, Hamo, Zmara û Domurca de şubey Cemiyeta Tealîya Kurdistanî abenê. Elîşan, ay wext midurê nahiya Ûmraniya yo. Elîşêr zî, sekreterê Elîşan Begî bî. Wezîfey ey zî, bi paştgêrîya Seyid Rizay eşîranê Dêrsimî mîyan de karûbarê rêxistinkerdişê bî.
Şorişger û welatperwerê kurdan Qoçgirî de, di serrî sey şêr û pilingan xo vero da. Ge darba mergî danê dijminî ro û ge zî în bi xo darbanê giranan gênê. Peynî de, pênêgirewtişê eşîran, şertê sîyasî yê navbeyna dewletan û bêwext dest bidekerişê hereketî benê sebebê esasî yê vinîkerdişî.
Qoçgirî de sernêkewtişê kurdan, bawerî û moralê şoreşger û serokandê kurdan zaf nêşikneno. Nûrî Dêrsimî Vîrardişandê xo de vano:
"Şerê xoserbîyayişêya kurdandê Qoçgirî, qonaxêka şerê xoserbîyayişêya Kurdistanî bi. Ena qonax de ma tena şerêk meydan de vinîkerdo. Feqet şer nêqedîya yo. Ma bawerî pê kenê, ke peynî de ma ko şer qezenc bikerê. Ena bawerîya ma qet zayîf nêbîya."[3]
Wexto ke Hereketê Qoşgirî ser nêgirewt, serok û çekdarê înan verê xo danê Dêrsim. Xo ra verê zî têkiliya înan bînê. Xebata Cemiyeta Tealî ya Kurdistanî pêra beste bî, hem Qoçgirî de û hem zî Dêrsim de pêwa xebityaynê. Dr. Nûrî Dêrsimî, Mehmûd Beg, Elîşan Beg bi mêrdimandê xo ra raşte raşt şinê Axdad Seyid Rizay hete. Çend rojî ra pey serok û rêberê hereketê Qoçgirî û serokeşîrê kurdandê Dêrsimî key Seyid Rizay de pêser benê, ke xêz û sîyaseta xo ya ewroy ra pey dîyar bikê.
Xora Elîşêrî sere ra Dêrsim de amebî wezîfedarkerdiş. Elîşêrî qirargaha xo Owaciq de ronay bî. Eşîrê Dêrsimî zanê ke Elîşêr mêrdimêko kurdperwer o. Qandê enî rê timo şinê ziyareteya ey û vanê ma hazirî ke ganê xo fedayê xosereya Kurdistanî bikê. Elîşêr zî tena Owacix de nêmendo, mintiqa Xozat û Çemîşkezak de zî xebat kerda û kurdanê ewcay rey de zî têkilî ronaya û bi serokeşîranê enî mintiqan pawe civînêk girêdaya. Pêrine soz dayo vato: mesela xilasîya neteweyî de vatey ma yew o, qabê îlankerdişeya xosereya Kurdistanî ma amadey. Endamê ke ena civîne de ca girewto, qabê ke bawerî bidê Elîşêrî, adetandê xo gore Zulfiqar û Murtazay sero suwend wenê. Enî îtifaqî ra pey, nota cêrêne danê hikumetê Anqara:
"1- Gelo Hikumetê Mistefa Kemalî zî sey Hikumetê Seltenat ê Îstenbolî qirarê Îdarey Otonomîya Kurdistanî qebûl keno yan nê?
2- Lazimo ke Hikumetê Mistefa Kemalî gamî aver derheqê Îdarey Otonomîya Kurdistanî de ciwab bido Dêrsimijan.
3- Hepsiyê kurdan ê ke hepisxanandê Elazîz, Meletya, Sîwaz û Ezirganî de amey hepiskerdiş, lazimo ke gamî aver bêrê serbestkerdiş.
4- Mintiqey ke tede kurdî vêşî, lazimo memurê îdarî ê tirkan ewca caverdê û cadê înan de memurê kurdan bica bê.
5- Mûfrezey eskerî ê ke erşawiyay mintiqa Qoçgirî, lazimo pêro derhal peyser biaçarnî. (15/11/1920)”[4]
Hikumetê Mistefa Kemalî, qabê ke
zeman qezenc biko, heyetêdo şîretkerdoxan Elezîz ra erşaweno hetê kurdan. Kurdî heyetê tirkan qewirnenê û bi wesitey walîdê Elazîzî têlgirafo cêrên erşawenê hikumetê Anqera rê:
"Bi Wesîtey Wîlayetê Elazîzî
Qabê Reyîsê Meclîsê Mîllî yê Anqera rê,
Gora Peymana Sewrî lazimo ke wîlayetandê Diyarbekir, Elezîz, Wan û Bidlîs de Kurdistanêk xoser teşekûl bibo. Ma etya ra beyan kenê ke eger eno waztiş qebûl nêbo, ma mecbur manenê ke heqê xo bi zorê sîlehe bigîrê.
25ê Teşrîna Sanî 1336(1920)
Îmza
Serokê Eşîranê Rojawayê Dêrsimî"[5]
Hereketê Dêrsimî de programê kurdan:
"Verê Dêrsim de îlankedişê xosereya Kurdistanî û Xozat de leqnayîşê beyraxa Kurdistanî bî. Tira pey zeftkerdişê xeta Ezirgan, Elezîz, Meletya Sîwazî ameynê. Wexto ke enî mintiqey amey girewtiş, tirkî mecbur manê ke îstiqlaleya Kurdistanî qebûl bikê."[6]
Malesef wexto ke şerî(lejî) dest bide kerd û wûrdî terafî pê sûr bî, qorî eşîran sozê xo nêard ca. Paştî nêday qewdê xo û lejkeranê Hereketê Dêrsimî. Qorî eşîrî ne ke tena sozdê xo sero nêvindertî, bêbextey zî bi qewdê xo kerd, xo da terefê dewleta tirkan û vera Seyîd Rizay înan lej kerd. Vateyêk ma yê verênan esto vanê: karmê dare dare ra nêbo, dare pûç nêbena. Hereketê Dêrsimî zî, darba girane qorî eşîrandê kurdan ra gêno. Coka Elîşêr şiîrêk xo de bêbexteya qorî eşîrandê kurdan bi enî vateyan ano ziwan:
“Ovaciğın aşireti
Zapt eyledi memleketi,
Geriden imdat gelmedi,
Hozat çekmedi gayreti.
Dilo yeman, yeman, yeman
Çîya girto berf û duman
Me ra bişîn Şahê Merdan
Ew e dermanê hemû derdan.
.....
Yemin edenler elmaya,
Zülükari Murtezaya
Geriden teller çektiler,
Biz uymayız eşkiyaya.
Dilo yeman, yeman, yeman
Çîya girto berf û duman
Me ra bişîn Şahê Merdan
Ew e dermanê hemû derdan.
....”[7]
Seyîd Riza û Hereketê Dêrsimî
Vateyan gore Seyîd Riza, serra 1862-63 de mintiqa Lîrtik û dewa Derî Arî ya Dêrsimî de marda xo ra beno. Pîyê ey Seyîd Îbrahîm, rojaway Dêrsimî de serokê eşîra Hesenan bî.
Seyîd Îbrahîm tehsîlê xo Colikzade Mihemed Elî Efendî hete keno. Mihemed Elî Efendî bi xo Fikrê kurdayetî dano Seyîd Îbrahîmî. Seyîd Îbrahîmî mêrdimêko zanaye, namdar û rêberê mintiqa xo bî. Riza, çar gedandê keyî ra ê peyin û lajo wûrdî bi. Wexto ke yeno serrandê wendişî, pîyê ey, Rizay zî bi eynî mefkura Mihemed Efendî terbiye keno. Mihemed Efendî, hem ulemayêk dînî û hem jî mêrimêdo kurdperwer bî. Qabê xohesnayîşê mileta kurdî gelek xizmet kerdê. Riza zî, bi şagirtê şagirtê Mihemed Efendî, tealîm û perwerdeyîya xo ey fahmî ra girewt.
Wexto ke pîyê ey Seyîd Îbrahîm şino rehmet, wesiyet keno ke herunda ey lajo wûrdî Riza bigîro. Wesîyeta pî yena ca û Riza wesfê "Seyîdê" gêno û qeza Axdadî de ca beno ke paştiya lewey Tûjikî da. Derheqê Seyîd Rizay de agadareya raşt û vêşî Nûrî Dêrsimî dano ma. Nûrî Dêrsimî hem xortaneya xo de ey şinasneno û hem zî pîyê ey û Seyîd Rizay dostê yewbinê. Bi vatedê Nûrî Dêrsimî gore Seyîd Riza:
“Mêrdimêko latîfeweş, henekkar, bi merhemet, xebatkar û fedekar bî. Ey bi heme kesandê eşîre rey de henekî kerdê, û hetana gedanê (domananê) zî xizmet kerdiş de texsîr nêkerdê. Kam kesê ke biameynê zîyareteya ey, şînê înan vera, derd û waztişê înan goşdarî kerdê. Paştgêrîya feqîran û muhtacan kerdê û hetê madî ra hal û wextê ey bi xo zî baş nêbî. Wextê werî, bi heme kesan rey de sifrî sero roniştê, henekÎ kerdê û bi înan rey de wîyaynê. Pîlanê pîl û şinikanê zî şinik bi. Heme cematandê xo de vatê “kurdî pêro biray cê.”
Seyîd Riza, hem kurdêko pîl (gewre) û hem zî mêrdimêko ruhberz bi. Ey kibîr û azamet ra qet hes nêkerdê, cil û xemlê ey zî sey ê heme şarê eşîre bî. O, yewêdo elîcenab bî, hirs û kîn û edavet dûrê ey bî. Seyîd Rizay heme civînan de vatê; kurdî heme yew ocax û yew aîle ra amey, heme birayê yewbinê, pêwa rojê baş û xirabî dî û vînenê.
Ey çi qirar bigrewtê û çi kar bikerdê, mitleqa verê efradandê eşîre pêwa mişawer û mûzakerey xo kerdênê, bê erêkerdişê înan qet teşebûsêk nêkerdê. Ey ehmiyet daynê fikir û mutalaya her kurdî.”[8]
Wexto ke hereketê Qoçgirî tepisya û rêberanê ey verê xo da Dêrsimî, bî meymanê Seyid Rizay û dest bi xebatêka newa kerd, Seyid Riza ay wext 59 serre bi. Raşta dere Hereketê Dêrsimî û Hereketê Qoçgirî pê ra bestey. Heta ma şênê vajê ke Hereketê Dêrsimî verê ê Qoçgirî dest bide kerdo. Axdad de beyraqa Kurdistanî verê Qoçgirî amey bî leqnayîş, feqet sebebo ke Seyîd Rizay bawerey bi eşîrandê Xozatî nêkerdê, nêwaşt bi aşkera û tena paştî bidero Hereketê Qoçgirî, labelê bi limitikî paştî daynê înan. Gama ke hikumetê Kemalî vera eşîrandê Qoçgirî sozê xo nêard ca, Seyîd Riza bi mêrdimandê xo ra yenê zerrey sûka Dêrisimî û qabê paştgîrêya înan têlgirafêk erşaweno hikumetî rê.
Dewleta tirkan qabê ke qewetê kurdan parçe biko û bişikno, vernî de yew bi yew eşîran xo rê kena hedef û wazena înan sero operasyonan bikê. Ena çarçova de, serra 1926 de fînena eşîra Qoçan ser. Seyîd Riza zî, qabê ke dewlete nêbişêno armanca xo bero serî, xebityeno ke eşîrê bînî paştî nêdê dewlete. Dewleta tirkan ewniyena ke Seyîd Riza gurey înan xeripneno, Mifetîşê ûmumî Îbrahîm Talî, Seyîd Rizay û Nûrê Dêrsimî dawetê Diyarbekir keno ke înan reyde qisey bikero. Eno pêvînayîşê de, Îbrahîm Talî Seyîd Rizay ra vano: Lazimo Dêrsimijî sîlehanê xo teslîmê hikumetî bikê, ay mintiqa de viraştişê qişle û qeraqolan qebûl bikê, koçberanê Hereketê Qoçgirî peyser biaçarnê û teslîmê ma bikê.
Seyid Riza niyetê dewleta tirkan baş fahm keno û wexto ke Diyarbekir ra agêreno, wazeno dakera û esasê pêvînayîşê xo û Îbrahîm Talî serokeşîranê bînan ra zî vajo. Qabê ena xaye rê, key Cemîl Axay ê serokê eşîra Ferhadan de pêser benê. Seyîd Riza bi aşkera tehdîdanê dewleta tirkan heme şerokeşîran rê îzah keno, labelê nişêno îtîfaqê înan virazo. Gize giza beyntarêdê kurdan û dewleta tirkan dewam kena. Enî wextî mîyan de dewleta tirkan roj bi roj hem xo mîyan de û hem zî tebera qewtê xo vêşî kena û gam bi game dorûnorê Dêrsimî teng kena.
Sera 1936 de dewleta tirkan wazena ke Dêrsim de qerargahanê newan virazo û ay mintiqa bi temamî bigîro binê kontroldê xo. Vera ena polîtîka û teşwîkandê tirkan, eşîrê kurdan pêser bî û bi rojan minaqeşe kerd. Seyîd Riza sey temsîlkarê eşîranê ke nêwaştênê qerargah û qerakolî newey virazî, bi general Abdullah Alpdoganî rey de pê vînenê. Seyîd Riza wazeno ke eno qirar peyser bigîryo, feqet nişênê Alpdaganî rey de mutebeqatêk virazê. Seyid Riza wexto ke agîra, eyamo xirab heme eşîran rê aşkera kerd. Alpdoganî qîmê xo bi enî taleban zî nêard, kurdan ra va gerek şima 80 hinzar sîlehe bîyarê teslîm bikerê.
Ena qonax ra pey êdî heme çî têzikî sero bi. Kurdan niyetê Alpdoganî baş fahm kerd bi û Seyîd Rizay ca de ciwabê Alpdoganî da, va: Qerarê xo peyser bigîrênê, heq û hiquqê ma yê mîlî nas bikerê û qebûl bikerê ke mintiqa de hikumetêko newe virazyo.
Vera enî talebanê mazlumane ê Seyîd Rizay, hikumetê tirkan ca de esker sewqê mintiqa Dêrsimî kerd û mintiqa pêro girewte abluqa. Sebebo ke zimistan ame bi, hereket vindert feqet abluqa dewam kerd. Wesarê serra 1937î de senî ke vewre heliyay, hereketê tirkan dest bide kerd. Şerêko tûnd mîyandê tirkan û kurdan de qewmiya, bi des henzaran şarê dewan koçber bî û bi henzaran şerkerê kurdan û tirkan amey kiştiş. Muharebeya Qozlîca de, ke ewca de bîlfîl Seyîd Rizay bi xo îştiraqê lejî kerdo, eno lej de cenîya ey a şineke Besê, lajê ey o pîl Şêx Hesen, hîrê torinê ey û nizdî henzar kes şehîd beno.
Sey heme wextan, şerê(lejê) Dêrsimî de zî, tirkan rayna hunerê xo yê hovane û qirker îspat kerdo. Ay gede û cinîyê ke tersandê tirkan vera remaybî koy Tûjikî, dekewtibî şikevtandê Îksore. Wexto ke eskerê tirkan fînenê ewcay ser û înan ay şikevta mîyan de vînenê, fekî ay şikevtan pêrin beton kenê û ay mêrdimî pêro tede ganîn ganî fetisyenê. Ay ke remenê teber zî yew bi yew yenê kiştiş.
Aşma amananî ya vernî ya serra 1937 de bi dawetiya tirkan sero Seyîd Riza şino Ezirgan ke pê bivînê. Hikumetê tirkan etya de bêbextey bide kenê û ey tebîşenê, kenê hepisxane. Etya ra zî qabê mahkemekerdişî rê erşawenê Elezîz(Xarpête).
Wexto ke Seyîd Rizay û hemazê xo Elezîz de mahkema benê, Ataturk zî şino Diyarbekir û ewca ra zî wazeno 18ê aşma peyin a Payîzî de bêro Elezîz. Qirar amebî girewtiş ke verê ameyişê Ataturkî, mesela mahkemakerdişê Seyid Rizayî û hemazanê ey xelas bibo. Midûrê Emniyeta Ûmumî ê ay wextî Şukrî Sokmensuer vano: "Peynîya Hereketê Dêrsimî amey. Şeş henzarî kurdê tumansipî amey Elezîz pirr kerdo. Wazenê ke Ataturk heyatê Seyid Rizay û hemazanê ey bexş bikero. Lazimo ke ma vernî bi waztişandê înan bigîrê." Sawcî bi xo teklîfa Îhsan Sabrî qebûl nekeno. Ay wext walî Elezîzî Şefîq Beg, sawcî Hatemî Senîhî û midurê emnîyetî zî Îbrahîmê Serezî bi. Cagirewtoxê sawcî zî mekteb ra hembazê Îhsan Sabrî Çagliyangîlî yo. Îhsan Sebrî şino cagirewtoxdê sawcî hete ke mesela hal bikerê. Cagirewtoxê sawcî Îhsan Sabrî ra vano: "Ti walî ra vaje, wa sawcî rapor bigîro şiro, ez bi vatey to kena." Îhsan Sebrî vano ma waztênê ke verê ameyişdê Ataturkî, mahkema peyniya hewtî de qirarê xo bido û înfaz bikero. Ke Sawcî rapor girewt, hembazê Îhsan Sebrî herunda ey de bi sawciyê dawa. Hakimê mahkema qirar key xo de hedirna. Abdurahman Alpdogan Paşa zî ay wext ewca de kumandarê ûrfî îdarî bi. Heqê temyîz kerdişê qiraran çinî bi. Qirarê anasarênî Abdurahman Paşay bi xo tesdîq kerdênê. Ena mahkemoka tirkan de zî verê nûstişê qirarî, Abdurahman Paşay qaxizêko saye binê ye îmza keno vano: "Qiraro corên hetê mi ra tesdîq bîyo." Bi eno hawa qirarê dawa Seyîd Rizay û hembazandê ey gêryeno.
Ay şerker û rêberê ke bi Seyîd Rizay ra pîya ameybî tebîştiş û hepiskerdiş 72 tenî bî. Mahkema înan di hewtan mîyan de temam bena. Sawciyê mahkema qabê 27 tenan rê ceza îdamkerdişî taleb keno. Peynî de qirarê mahkemoka(!) tirkan dîyar beno û qabê yewndest(11) tenan rê ceza îdamkerdişî danê ke Seyîd Riza, lajê ey û biray ey zî enînan mîyan de bî, qismêk zî ceza giran a hepiskerdişî danê bide û tayn zî berat benê.
Îhsan Sebrî vano wexto ke qirarê mahkema belî bî, ma Seyîd Rizayî bi temafîla xo berd meydanê xeniknayîşî. Seyîd Riza navbeyna min û Îbrahîmî (midurê polîsan) de ronişt bi. Wexto ke ma qeraqolî hete de vindertî ey mi ra va: "Ti Anqera ra amey ke mi bixeniknê?" Ay game ma wûrdî zî pê rî ra ewniyay. Seyîd Riza mi ra ewniya, wîya. Sawcî ey ra va "ti do îbadet bikerê?" Ey va "nê." Ma qisa ey a peyên pers kerd, va: "çawres panot û seetê mi esto, bidê lajdê mi." Vernî de ma Findiq Hafiz îdam kerd û ti ra pey zî Seyîd Riza berd sêhpa ver.
Wexto ke ma Seyid Rizay berd meydanê dardekerişî ke bixeniknê, dorûnor xewle û hewa zimme bî. Labelê Seyid Rizayî, verê xo da ver bi meydanê vikûvalay û heze ke dorûnorê ey pirrê mêrdimî(însanî) bî û xîtabê înan bikero va: "Ma ewladê Kerbela yî, bê gune yî, ayib o, eno zulm o, qetil o." Ay game mûy mi bî heze telûy. Eno kalemêr ray kewt û rep-rep şi darda xeniknayîşî ver, celadê xo nûskî da yewkinare, helqa resnî dekerde xo mil û paşkulêke da kûrsî ro û bi xo înfazê xo kerd.[9]
Derheqê mahkemekerdiş û xeniknayîşê Seyîd Rizay înan de Nûrî Dêrsimî vano:
Seyîd Rizay îfadeyê xo de vato; ez qabê armancêka neteweyî xebityena, her kar kerdiş de mi goş nayo wijdandê xo, menfeet û hurriyetê milleta mi ra teber ti armacêka mi çinya, emrê mi hewtay serrana vêşêrî yo û eno emrdê de qabê qewmê xo merdiş şerefêko berz û wezîfeyêko neteweyî yo. Hereketê ma fitney ejnebî û teberî nîyo, qabê heskerdişeya welatê ma yo, feqet ma anka muwafaq nêbî.
Wexto ke Seyîd Riza şino sêhpa îdamî ver vano:
Ez 75 serre yo, şehîd bena û şina hetê şehîdanê Kurdistanî. Dêrsim Mexlub bî, feqet kurd û Kurdistan ciwiyeno, xortê kurdan ko heyfê ma bigîrê. Wa zalimî bimrê! wa zûriker û bêbextî bimrê!”[10]
Sey heme ray, tirkî tena bi yew ray merdişê serokandê kurdan razî nêbenê.
Wazenê înan çend ray pêsero bimiraynê; ay sebeb ra verê gedey înan vera çimandê înan xeniknenê û badîna zî înan bi xo xeniknenê ke hîna vêşî dej bidê ruhtê înan. Resik Huseynê lajê Seyîd Rizay zî, vera çimandê babê ey qeniknenê. Resik wexto ke şino sêhpa îdamî ver, agêreno bawê xo ra vano: “Bawo, bila ganê mileta kurdî weş bo!”[11]
***
[1] Dr. Nûrî Dêrsimî, Hatiratim(Vîrardişê Mi), r. 86, weşanxana Doz, 1997-Îstenbol
[2] Dr. Nûrî Dêrsimî, Hatiratim(Vîrardişê Mi), r. 95, weşanxana Doz, 1997-Îstenbol
[3] Dr. Nûrî Dêrsimî, Hatiratim(Vîrardişê Mi), r. 102, weşanxana Doz, 1997-Îstenbol
[4] Dr. Nûrî Dêrsimî, Kurdistan Tarihinde Dersim/ Dêrsim Tarîxê Kurdistanî de, r. 129, Dilan yay. 1992
[5] 5 Dr. Nûrî Dêrsimî, Kurdistan Tarihinde Dersim/ Dêrsim Tarîxê Kurdistanî de, r. 129, Dilan yay. 1992
[6] Dr. Nûrî Dêrsimî, Kurdistan Tarihinde Dersim/ Dêrsim Tarîxê Kurdistanî de, r. 130, Dilan yay. 1992
[7] Dr. Nûrî Dêrsimî, Kurdistan Tarihinde Dersim/ Dêrsim Tarîxê Kurdistanî de, r. 155, Dilan yay. 1992
[8] Dr. Nûrî Dêrsimî, Kurdistan Tarihinde Dersim/ Dêrsim Tarîxê Kurdistanî de, r. 292, Dilan yay. 1992
[9] İhsan Sabri Çağlayangil, Anilar(Vîrardişî).
[10] Dr. Nûrî Dêrsimî, Kurdistan Tarihinde Dersim/ Dêrsim Tarîxê Kurdistanî de, r. 290, Dilan yay. 1992
[11] Dr. Nûrî Dêrsimî, Kurdistan Tarihinde Dersim/ Dêrsim Tarîxê Kurdistanî de, r. 290, Dilan yay. 1992 |
