Nefel

[ DUŞEM, 2024-04-29 ] [ BIKE MALPERA DESTPÊKÊ ] [ BÊXE NÊV BIJAREYAN ] [ KONTAKT ] [ INFO ] [ LÊGERÎN & ARŞÎV ]

DESTPÊK

	Nûçe

	Nivîsar

	Kulturmagazîn

	Hevpeyvîn

	Kolumnîst

	Ewrokurd

	E-Pirtûk

	Lîteratûr

	Ziman

	Muzîk

	Foto

	Lînk

E-POSTEYA TE

	Nav (Username)



	Şîfre (Password)





	»E-posteyeka nû bo xwe qeyd bike

REKLAM

EWROKURD

fjrigjwwe9r0TabArticles:ArticleHeadline
quetiapin gegen angst
quetiapin wikipedia quetiapin wirkung quetiapin 0 25
e


	» Xalid Salih

STOCKHOLM, 30/10 2003 — Piştî rapora Komîsyona Yekîtiya Ewropayê ya li ser endametiya Tirkiyeyê minaqeşeyeka berfireh li ser rola kurdan û nav û nasnameya kurdan têt kirin. Her li ser vê mijarê min digel doktor Xalid Salih, mamostayê zankoya ”University of Southern Denmark” li Odenseyê, hevpeyvînek kir. Xalid Salih bi xwe lêkolînekê li ser endmetiya Tirkiyeyê dike û lêkolîna xwe wekî kitêbekê amade dike.

Xalid Salih dibêje li Tirkiyeyê guhortinên herî esasî piştî destpêkirina danûstandinên endametiyê dê bêne kirin û Yekîtiya Ewropayê wekî taktîk niho zêde bi ser Tirkiyeyê de naçe da wê bîne û bêxe nêv prosesa endametiyê û guhortinê.

***

Arif Zêrevan: — Yekîtiya Ewropayê kurdan wekî mînorîte qebûl nake, ji bo kurdan ev baş e yan xerab e?

Xalid Salih: — Bêguman ew ji bo kurdan hem baş e û hem xerab e. Heger kurdan wekî mînorîte qebûl bike dimîne ka ew kurdan bi çi awayî wekî mînorîte qebûl dike. Heger wekî mînorîteyeka neteweyî qebûl bike ji wê re minaqeşeyeka xweser pêwist e. Heger wekî mînorîteyeka zimanî yan mînorîteyeka giştî lê binêre bêguman ew xerab e. Divêt em ji bîr nekin ko behsa mînorîtebûna kurdan di raporê de hatiye kirin lê belê berî qunaxa danûstandinên ji bo endametiyê ne belî ye ew mînorîtetiya kurdan dê çi formê bistîne.

— Min raporên Komîsyona Yekîtiya Ewropayê yên ji sala 1998-ê û heta ya niho dan ber hev û ji rapora 1998-ê heta ya 2003-yê navê kurdan û zimanê kurdî û meseleya mînorîteyan pir kêm derbas dibe. Di rapora îsal de bêjeya kurd û kurdî li ser hev 45 caran derbas dibe. Ev bi xwe guhortinek amezin e.

— Stratejiya Yekîtiya Ewropayê ji sala 1999-ê heta îro stratejiyeka xweser bû û ew jî nehiştina qanûnên ko dîskrîmînasyona etnîkî tê de hene ye. Piştî destpêkirina danûstandinên endametiyê qunaxa didoyê ya stratejiya Yekîtiya Ewropayê dest pê dike. Taktîka Yekîtiya Ewropayê li vê derê aşkera ye û ji ber hindê jî nexwestiye minaqeşeya hemî pirsan di yek carê de bike.

Arif Zêrevan: — Baş e, ma heger Yekîtiya Ewropayê niho kurdan wekî mînorîte qebûl bike jî kurd paşê nikarin netewetiya xwe bidin pêş? Heger nînorîtebûna kurdan bêt qebûl kirin divêt Tirkiye di demekê nêzîk de hinek berpirsiyariyên xwe bîne cih ko ji kurdan re baş in yan ne?

Xalid Salih: — Du mekanîzmayên cida hene: Yek jê bo nimûne mekanîzma OECD ye ko her dewleteka endam serbixwetiya xwe diparêze. Tirkiye endama OECD ye û ji ber serxwebûna xwe hemî rê li ber dana mafên kurdan û mînorîteyan girtiye. Di mekanîzmaya Yekîtiya Ewropayê de proseseka dî derdikeve pêşiya welatên endam. Gava ko dewletek bibe endama Yekîtiya Ewropayê yan jî dest bi danûstaninên endametiyê bike ew nikare behsa serxwebûn û karên nêvxweyî bike ji ber projeya Yekîtiya Ewropayê ji ya OECD pir guhortîtir e. Di projeya Yekîtiya Ewropayê de hinek prensîp û normên hevbeş yên giring hene ko divêt hemî dewletên endam beşdariyê di wan prensîpan de bikin.

— Ji ber hindê kurd dikarin gelek stratejiyên cida cida bidin ber xwe. Yek jê parastina mafên lîberal yên takekesan e ko her kurdek wekî takekes dikare wan mafên xwe biparêze. Heger tu ji bingehê lîberalîzmê destpê bikî tu bi xwe wekî şexs dikarî biryarê bidî ka zimanê te diyalekt e yan ne û paşê kurd bi xwe dikarin li ser astê navçeyan û li ser astê herêma Kurdistanê biryarê bidin ka ew xwe wekî mînorîte dibînin yan ne ji ber li gor prensîpên dewleta lîberal mafê dewletê nîne ko biryarê bide ka kurd mînorîte ne yan ne, divêt kurd bi xwe biryarê bidin. Li ser esasê lîberalîzmê mirov dikare minaqeşeyeka pir mezin li Tirkiyeyê û li Ewropayê jî bîne rojevê.

— Van rojan serokwezîr û wezîrê derve yê Tirkiyeyê dibêjin ew rê nadin ko welatên derve biryarê li ser wê yekê bidin ka kurd mînorîte ne yan ne ji ber kurd bi ser piraniyê (mayorîteyê) ve ne. Vêca baş e, heger kurd bi ser piraniyê ve jî bin mafê Tirkiyeyê nîne ko rê li ber mafên kurdan bigire ji ber çawa mafên tirkan yê çandî û siyasî hene divêt wisa mafên kurdan jî hebin. Wekî min gotî kurd çi mînorîte bin û çi jî mayorîte bin heqê wan heye ko biryarê li ser mafên xwe bidin. Ne dewlet, ne hikûmet û ne jî eskeran heq nîne ko rê li ber mafên lîberalî yên kurdan bigirin.

Arif Zêrevan: — Serokê partiya Dehapê û hinek kurdên dî dibêjin ew qebûl nakin ko Yekîtiya Ewropayê kurdan wekî mînorîte qebûl bike û di heman demê de qanûna bingehî ya Tirkiyeyê û dewleta Tirkiyeyê jî kurdan wekî şirîkên dewleta Tirkiyeyê qebûl nake. Vêca kurd çi bikin?

Xalid Salih: — Problema herî esasî ew e ko divêt kurd bi xwe biryarê bidin ka ew xwe çawa bi nav dikin. Heger kurd xwe wekî mînorîte qebûl bikin mafên mînorîteyan cida ne û heger kurd xwe wekî mayorîte qebûl bikin hingê mafên wan cidatir in. Berî avabûna dewleta Tirkiyeyê jî li bakurê Kurdistanê axa kurdan hebû û kurd xudanên wî cihî ne ji ber hindê kurd xwe wekî mînorîte qebûl nakin. Kurd nikarin minaqeşeya şirîkatiya dewleta Tirkiyeyê bikin ji ber kurdan di wê dewletê de hîç mafek nîne. Kurd divêt di demekê nêzîk de û bi minaqeşeyeka pir întensîv kar bikin ko ew bi xwe navekî li xwe bikin û rê nedin Tirkiyeyê yan welatekê dî navekî li wan bike. Ji vê re jî demek pêwist e û dibe ko çar-pênc sal lê biçe ji ber kurdan ji dema avabûna dewleta Tirkiyeyê ve maf nebûye ko biryarê li ser mafê xwe bide. Partiyeka kurdan tenê jî niho nikare biryarê li ser maf û îdentîteya kurdan bide.

— Lihevhatineka siyasî û entelektûelî ji kurdan re pêwist e heta ko ew bikarin bi awayekê kolektîv biryarê li ser nav û îdentîteya xwe bidin. Heger partiyeka kurdan kar bike ko siyaseta xwe tenê li ser hemî kurdan ferz bike ew dibe karekê li derveyî lîberalîzmê. Divêt rêyek ji hemî ferdên kurd re hebe ko kurd bi hev re li ser daxwazên xwe û îdentîteya xwe biryarê bidin.

Arif Zêrevan: — Baş e, kurd dê bi çi awayî wê daxwaza xwe ya kolektîv formûle bikin ko şerîyetek jê re hebe?

Xalid Salih: — Stratejî pir in. Stratejiya herî baş ew e dema ko Tirkiyeyê dest bi danûstandinên endametiyê kir divêt kurd ji gelek aliyan ve têkiliyên xwe digel rêxistinên mezin yên Ewropayê çêkin da ew rêxistin arîkariya kurdan bikin ko kurd li bakurê Kurdistanê bêyî tirs bikarin minaqeşeyê li ser ajandaya xwe bikin. Kurd divêt têkiliyên xwe digel partiyên ewropî, digel NGO-yên ewropî, digel rewşenbîrên ewropî, digel unîversîteyên ewropî û dezgehên dî çêkin û arîkariyê ji wan wergirin da bikarin bêyî tirs minaqeşeya rewşa xwe bikin. Heta niho kurd li derveyî prosesa endametiya Tirkiyeyê ne ji ber tirkan rê nedida û kurdan jî nediwêrî xwe bidin pêş. Lê belê ji niho û pê ve kurd dikarin pirtir bikevin nêv prosesa minaqeşeyên endametiyê.

Arif Zêrevan: — Kurdan heta niho digotin ko heger Tirkiye krîterên Kopenhagenê pêk bîne bila Tirkiye bibe endama Yekîtiya Ewropayê. Rapora Komîsyona Yekîtiya Ewropayê dinivîsîne ko Tirkiyeyê ew krîter anîne cih û ti asteng ji bo danûstandinên endametiyê nîne. Gelo bi rastî Tirkiyeyê krîterên Kopenhagenê pêkanîne yan ne?

Xalid Salih: — Rapora Komîsyona Yekîtiya Ewropayê raporeka siyasî ye û ew tewsiye dike ko Tirkiye dest bi danûstandinên endametiyê bike. Heta niho Tirkiyeyê wekî dewlet serxwebûna xwe hebû û heger Tirkiyeyê bi xwe hinek tişt nekira Yekîtiya Ewropayê nedikarî wê mecbûr bike ko bike. Lê belê di prosesa danûstandinên endametiyê de ew mafê Tirkiyeyê yê serxwebûnê wekî berê namîne û nikare hinek îstisnayan ji Yekîtiya Ewropayê bixwaze. Ewropî rê nadine vê yekê ji ber heger ewropî rê bidine îstisnayan bo Tirkiyeyê hingê projeya Yekîtiya Ewropayê ya li ser bingehê lîberaliyê hildiweşe û namîne.

— Vêca ez dibêjim Yekîtiya Ewropayê di vê rapora xwe de helwêsteka taktîkî wergirtiye da Tirkiye bêt û bikeve nêv prosesa Yekîtiya Ewropayê da bikarin Tirkiyeyê di nêv wê prosesê de biguhorin. Rapor wisa dihesibîne ko niyeta elîta desthilatdar ya Tirkiyeyê bo guhortinê baş e lê belê kêmayî hêj pir in. Û heger hat û dewleta Tirkiyeyê ji vê prosesê poşman bû hingê Yekîtiya Ewropayê dikare dest ji danûstandinan berde.

— Heçî kurd in, wan heta niho xwe wekî aktorekê nedane nasandin. Kurd nikarin wekî partnerekî xwe bidin nasandin ji ber dewleta Tirkiyeyê wekî dewleteka serbixwe digel Yekîtiya Ewropayê dide û distîne. Dema ko danûstandinên endametiyê dest pê kir kurd dikarin wekî aktor derkevin pêş û xwe bidin nasandin. Heta niho kurd ne aktor bûn lê belê di van deh salên bên de heger kurd xwe organîze bikin dikarin bibin aktorên vê meseleyê. Ji sala 1994-ê heta niho kurdan raporeka serbixwe li ser reformên li Tirkiyeyê nenivîsandine û hîç dezgeheka akademîk û lêkolînê ya kurdan raporek li ser van reforman nenivîsiye ka ev guhortinên di van çar salan de bûne çi peywendî digel bakurê Kurdistanê heye.

Arif Zêrevan: — Komîsyona Yekîtiya Ewropayê herçend bêjeya kurd û kurdî di rapora xwe de bi kar tîne jî cardî termînolojiya dewleta Tirkiyeyê tê de domînant e. Bo nimûne dibêje ”rojhilatê Tirkiyeyê, başûrê rojhilatê Tirkiyeyê, zimanên ko hemwelatiyên Tirkiyeyê di axaftina xwe ya rojane de bi kar tînin” û gelek bêje û mustelehên wekî van. Bo çi Komîsyona Yekîtiya Ewropayê hewqasê ”tirkçî” ye?

Xalid Salih: — Ev bi stratejiya niho ya Yekîtiya Ewropayê ve girêdayî ye. Komîsyona Yekîtiya Ewropayê wekî terefa li hemberî Tirkiyeyê divêt rêzê li helwêst û qenaetên terefê li hemberî xwe bigire. Ji ber hindê jî Yekîtiya Ewropayê bi awayekê kolektîv nikare gelek tiştan bibêje. Hikûmeteka Yekîtiya Ewropayê dikare fikrên xwe yên taybet bibêje.

Arif Zêrevan: — Komîsyona Yekîtiya Ewropayê di rapora xwe ya tesîrên endametiya Tirkiyeyê de dibêje Tirkiye ji aliyê stratejîk ve pir giring e û bi riya Tirkiyeyê tixûbên Yekîtiya Ewropayê dê bigihîn heta Rojhilata-nêvê û Kafkasyayê. Herwiha rapor behsa giringiya ordiya Tirkiyeyê bo xurtbûna hêza eskerî ya Yekîtiya Ewropayê dike. Gelo ev meseleyên emniyetê ji yên dî giringtir in?

Xalid Salih: — Welatên Yekîtiya Ewropayê ji bo raya giştî ya welatên xwe pêwistî bi hinek argûmentên endametiya Tirkiyeyê heye û ew welat jî meseleya emniyetê û eskerî ji ber hindê didine pêş. Serokwezîrê Elmanyayê Gerhard Schroder pir behsa vî aliyê meseleyê dike ji ber di nêv xelkê elmanî de hêzeka xurt li dijî endametiya Tirkiyeyê heye. Ez bawer nakim ko Yekîtiya Ewropayê tavîzan li ser prensîpên xwe yên lîberal bide û çavê xwe ji Tirkiyeyê re bigire.

Arif Zêrevan: — Heger Tirkiye bibe ndam beşek ji Kurdistanê jî dibe endam. Heger niyeta kurdan ya avakirina dewleteka serbixwe ya mezin hebe endametiya Tirkiyeyê dê çi astengan ji bo Kurdistanê derxe?

Xalid Salih: — Heta niho aktîvîteyek wisa nîne ko çar parçeyên Kurdistanê bibin yek dewlet. Berî ko kurd çar parçeyên Kurdistanê bikin yek divêt kurd herçar parçeyan ji wan herçar dewletan cida bikin. Gelek kes dibêjin dema ko Tirkiye bibe endama Yekîtiya Ewropayê hingê Yekîtiya Ewropayê dibe cîrana sê dewletên Rojhilata-nêvê. Ez dibêjim na, ez dibêjim ko hingê Yekîtiya Ewropayê dê bibe cîrana Kurdistanê li sê welatên Rojhilata-nêvê.

Arif Zêrevan: — Baş e, ma ji kurdekê Diyarbekir û Cizîrê re ne baştir e ko yekîtiyekê digel kurdên Zaxo û Hewlêrê çêke şûna ko yekîtiyekê digel Stenbol û Brûkselê çêke?

Xalid Salih: — Jixwe xweseriyeka Yekîtiya Ewropayê jî herêmîkirina deveran e û herêmek dikare bi serê xwe biryarê bide ka bi çi awayî têkiliyan digel dewletên cîran bi pêş de bibe. Heger projeya endambûna Tirkiyeyê bi ser bikeve û kurdên bakurê Kurdistanê di asta herêmî de têkiliyên xwe digel kurdên başûrê Kurdistanê bi pêş de bibin hingê kurdên başûr dê xwe nêzîktirî Diyarbekirê bihesibînin û nexwazin nêzîkî Bexdayê bibin.

Arif Zêrevan: — Rapora Komîsyona Yekîtiya Ewropayê derket lê biryar dê 17-ê meha 12-ê bête dan. Kurd ji niho heta 17-ê mehê divêt çi bikin?

Xalid Salih: — Kurd dikarin gelek tiştan bikin. Kurd dikarin bi rêya dezgehên Yekîtiya Ewropayê tesîrê li Yekîtiya Ewropayê bikin da di meha 12-ê de kurd neyên ji bîr kirin, ev yek. Ya didoyê jî ew e ko kurd bi xwe li bakurê Kurdistanê lêbixebitin navekê li xwe bikin da ew nav bikeve biryara Yekîtiya Ewropayê û ne ko ka Tirkiye yan Yekîtiya Ewropayê wan çawa bi nav dike. Wekî dî jî divêt kurd rêxistinên Yekîtiya Eropayê di vê midetê de bibin bakurê Kurdistanê da ew bi xwe bi çavê xwe bibînin ka di pratîkî de çi guhortin li wê deverê çêbûne. Gelo heta niho ew pereyên ko Yekîtiya Ewropayê dide Tirkiyeyê çiqas jê li bakurê Kurdistanê tête serf kirin.

Arif Zêrevan: — Heger sibe partiyên kurdan Dehap, Hak-Par û rêxistinên dî yên sivîl bi hev re daxwazên xwe formûle bikin û yek milyon îmza kom bikin û bidin Yekîtiya Ewropayê dê çi tesîra wê li Yekîtiya Ewropayê çêbe?

Xalid Salih: — Dê tesîreka pir mezin hebe. Hem ji aliyê medyayê ve û hem jî ji aliyê siyasî ve. Heger kurd karekê wisa bikin û Tirkiye rê li ber negire hingê diyar dibe ko bi rastî li Tirkiyeyê reform dibin û heger Tirkiye rê jî li ber karekê wisa bigire hingê aşkera dibe ko Tirkiyeyê xwe neguhortiye.

— Gerek kurd di demekê pir kurt de li Brûkselê konferansekê amade bikin û ji Yekîtiya Ewropayê bixwazin ka wê di van çar salên borî de li bakurê Kurdistanê ji bo kurdan çi kar kiriye. Bila nûnerên Komîsyona Yekîtiya Ewropayê bên û bibêjin ka wan çiqas pare li bakurê Kurdistanê serf kiriye û stratejiya wan ya paşerojê çi ye.

— Li bakurê Kurdistanê zêdetirî 20 milyon kurdan dijîn û zimanê wan kurdî ye. Yekîtiya Ewropayê pêwist bû ko hersê raporên xwe wergerîne bo zimanê kurdî da kurd jî bizanin ka Yekîtiya Ewropayê çi karî dike û niyeta wê çi ye. Madem ew 20 milyon kurd dê bibin endamên Yekîtiya Ewropayê divêt enformasyon bi zimanê wan li ser Yekîtiya Ewropayê hebe.

-----------------------------------

Nivîskar: ARIF ZÊREVAN
Weşandin: 2005-05-15
Xwendin: 13514